سپتامبر 2021 – راديو همبستگی

2021-09-14

2021-09-142021-09-14 RH

در ۳۲ جلسه بازجویی پلیس سوئد از حمید نوری چه گذشت؟ دلجو آبادی پژوهشگر حقوق بشر

در ۳۲ جلسه بازجویی پلیس سوئد از حمید نوری چه گذشت؟
دلجو آبادی پژوهشگر حقوق بشر

“چی؟ قتل عمد؟ نه! تا حالا آزارم به یک مورچه هم نرسیده”.
این‎ را حمید نوری عصر روز دستگیری‎اش در ۹ نوامبر ۲۰۱۹ در جلسه تفهیم اتهام به دو پلیس تحقیقات (بازجویان) اداره رسیدگی به جنایات جنگی سوئد می‌گوید. او هم اکنون متهم دادگاهی در استکهلم سوئد است که از ۱۰ آگوست ۲۰۲۱ آغاز و دستکم تا آوریل سال آینده ادامه خواهد داشت. اتهامات حمید نوری جنایات جنگی ِ فاحش (“جرم علیه قوانین بین‎الملی”) و قتل عمد است در مشارکت مستقیم و یاری رساندن به محاکمه‎های شتاب‎زده و اعدام‎های خودسرانهٔ زندانیان سیاسیِ زندان گوهردشت از۳۰ جولای تا ۶ سپتامبر ۱۹۸۸.
با وجود اینکه حمید نوری از همان جلسه‌ تفهیم اتهام ۹ نوامبر اصرار دارد با نماینده سفارت ایران ملاقات کند و وکیلش را هم سفارت انتخاب کند، در متون پیاده شده از ۳۲ جلسه‌ی بازجویی که از ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹ تا ۲۹ اکتبر ۲۰۲۰ داشته اثری از همکاری سفارت با او مشهود نیست. این چند مورد تنها اشاراتی است که به سفارت ایران در این متون وجود دارد:
۱۱ نوامبر ۲۰۱۹: بازجوها با نماینده سفارت ایران ملاقات می‎کنند.
۱۰ دسامبر ۲۰۱۹: نوری گله دارد که نتوانسته با نماینده سفارت ملاقات کند.
۲۷ دسامبر ۲۰۱۹: نوری به نوشته‎ای از سفارت اشاره می‎کند که گفته الان که شما وکیل داری و اینکه ده روز پیش نماینده سفارت آقای «نیلی» تلفنی در حضور وکیل تسخیری‎ به حمید نوری گفته مایلم شما را ملاقات کنیم.
۸ آوریل ۲۰۲۰: نوری در بین توضیحاتی که درباره ضرورت مراجعه شیعیان به رساله‎های مرجع تقلیدشان به بازجویان می‎دهد، می‎گوید به همین دلیل به آقای «نیلی» در سفارت گفته توضیح المسائل خمینی را برایش بفرستد.
۸ نوامبر ۲۰۱۹ که حمید نوری از ایران به سمت سوئد پرواز کرده دو تلفنِ همراه با خود داشته که سیم‎کارت یکی از آنها را در طول پرواز نابود کرده. در اولین بازجویی (۱۲ نوامبر ۲۰۱۹) که از او رمز ورود به تلفن دوم را می‎خواهند با برافروختگی می‎گوید تلفن وسیله خصوصی اوست، هیچکس حق ندارد اموال خصوصی دیگری را کنترل کند، این کار غیراخلاقی، غیر انسانی، و خلاف حقوق بشر است. بازجویان با شکستن کُد تلفن حمید نوری و دسترسی به ۷٫۲۹۱ آدرس تماس/پیام و ۴۱٫۴۹۳ عکس، از همان روزهای اول به یقین می‎رسند که حمید نوری نه فقط با اشخاص شاغل در زندان‎های اوین و گوهردشت و دیگر مقامات قضایی بالارتبه همچنان در تماس و رفت و آمد است بلکه همچنان از نام مستعار”حمید عباسی” استفاده می‎کند.
زندانیان سیاسی دهه ۱۳۶۰ در زندان‎های اوین و گوهردشت، همگی حمید نوری را بنام “حمید عباسی” می‎شناختند. نام واقعی‎ حمید نوری را اولین بار سال ۲۰۰۴ زندانی سیاسی سابق، ایرج مصداقی، در کتاب خاطرات خود برملا کرد. مصداقی، که بعنوان اولین شاکی چند روز متوالی در دادگاه استکهلم شهادت داده، ‌در جلسه ۲۶ آگوست ۲۰۲۱ دادگاه گفته که نام واقعی حمید عباسی،‌ یعنی حمید نوری، را زندانی دیگری به او گفته. این زندانی گفته در سال ۱۳۶۸ که نوری او را کتک می‎زده، وقتی به طور اتفاقی کارت شناسایی حمید نوری به زمین افتاده از زیر چشم بند نام واقعی او را دیده است.

سابقه کاری و بازجویی‌های حمید نوری
نوری از همان روزهای اول بازجویی (۲۰ نوامبر ۲۰۱۹) به بازجویان می‎گوید‎ که از خرداد ۱۳۵۹ تا خرداد ۱۳۶۱ در کردستان خدمت سربازی می‎کرده، ۸-۷ ماه بیکار بوده، از اسفند ۱۳۶۱ در زندان اوین استخدام شده، یکی دو سال اول را نگهبان زندان بوده.
او می‌گوید مثل نگهبان‎های بازداشگاه سوئد زندانیان را به توالت، حمام و هواخوری می‎برده. سپس به دادیاری زندان اوین منتقل شده و تا سال ۱۳۷۲ که کلا سراغ شغل‎های دیگری رفته، فقط در زندان اوین کار می‎کرده، آنجا هم وظایفش محدود بوده به کارهای اداری، مثل رسیدگی به درخواست زندانیان برای ملاقات با خانواده، دادن مرخصی به زندانیان، رد و بدل کردن نامه‎های زندانیان و خانواده‎هایشان، پیدا کردن اموال گم شده‌ آنها و تهیه وکالتنامه‌ زندانیان برای اعضای خانواده‎. در تابستان ۱۳۶۷ هم اتفاقا از دو ماه قبل تا دو ماه بعد از بدنیا آمدن دخترش در ۷ مرداد ۱۳۶۷ در مرخصی بوده. پسرش هم که سال ۱۳۶۴ بدنیا آمده، همینگونه چهار ماه در مرخصی بوده. در طول ۶ تا ۸ سالی که او در دادیاری اوین کار می‎کرده تنها چند دفعه برای چند ساعت ‎به زندان‎های گوهردشت، قصر و قزل‎حصار رفته. به گوهردشت فقط ۷ یا ۶ بار رفته و چند ساعتی آنجا در اتاق دادیاری با تعدادی زندانی گفتگو ‎کرده و ازآنها نامه گرفته. او می‌گوید هیچگاه به بندهای گوهردشت وارد نشده و راهروی آن را هم ندیده است.
در جلسه ۲۸ نوامبر ۲۰۱۹ که بازجویان از حمید نوری درباره اسم مستعار “حمید عباسی” می‎پرسند، او می‎پذیرد که این اسم مستعار او است، با این تاکید ‎که همه ایرانی‎ها اسم مستعار دارند و این، در ایران یک سنت است. در جلسه ۱۰ دسامبر حمید نوری مدعی می‎شود آن سال‎ها توی زندان اوین و گوهردشت اسامی خیلی‎ها شبیه هم بوده، مثلا “حمید ال نوری، حمید عباسی، حمید نوری عباسی، حمید رحمانی، و حمید علی‎مددی.” در جلسه ۲۷ دسامبر ۲۰۱۹ می‎گوید به حمید رحمانی یا علی‏مددی هم که متاسفانه دو ماه قبل از مسافرت من به سوئد او فوت کرد و تا همین اواخر در زندان کرج کار می‎کرد، عباسی می‎گفته‎اند. و اضافه می‌کند اطلاعیه مراسم ختم حمید رحمانی را می‌توانند در تلفنش پیدا کنند.
۱۰ دسامبر ۲۰۱۹ که بازجویان به حمید نوری می‎گویند این تنها اسم “حمید عباسی” نیست که قربانیان شناسایی کرده‎اند، ظاهر شما را هم شناسایی کرده‎اند، نوری پاسخ می‎دهد خود دادستان هم تو دادگاه [تمدید بازداشت] گفته اینها همیشه چشم‎بند داشته‎اند، و حتی برای راه رفتن هم باید دستشان را می‌گذاشته‌اند روی شانه همدیگر، بنابراین امکان ندارد ۳۱ سال پیش با داشتن چشم بند توانسته باشند او را ببینند. در ۲۰ فوریه ۲۰۲۰ که به او می‎گویند چند شاهد عینی که در تابستان ۶۷ در گوهردشت زندانی بودند از زیرچشم‎بند مشخصاً شما را دیده‎اند که در کشتار مشارکت داشتید، او با برافروختگی از صندلی خود بلند می‎شود، یک برگ کاغذ را به اندازه چشم بند تا می‎کند، پشت به دیوار روی زمین چمباتمه می‎زند، کاغذ تا شده را جلوی چشمانش می‎گیرد، نمایش می‎دهد که برای دیدن از زیر چشم‌بند چگونه باید سر را بالا ‎کرد، سپس بلند می‎شود و با حرکتی تند مشت خود را در هوا بلند کرده و می‎گوید اگه می‎دیده یک زندانی سرش بالا کرده تا از زیر چشم‎بند ببیند، اینطوری می‌زده تو سرش.
در جلسات بعدی حمید نوری سعی می‎کند حرکت زدن در سر زندانی را خنثی کند و می‌گوید موقع ملاقات با او در دادیاری هم زندانیان باید چشم‌بند می‎زدند، و اگر او متوجه می‎شده که زندانی دارد از زیر چشم بند نگاه می‎کند، تنها تنبیهی که اعمال می‌کرده این بوده که به او می‎گفته چون خیال داشته از زیر چشم‎بند نگاه کند، باید برود بیرون، و دیگر به کار او رسیدگی نمی‎شود. (۲ آپریل ۲۰۲۰)
تا ۱۹ فوریه ۲۰۲۰ که نوری با وکیل “لارس هولتگرین” در بازجویی‎ها شرکت می‎کند، معمولا به همه سوالات بازجوها و با پرچانگی پاسخ می‎دهد. اسم‎ رئیس‎اش “حسن حداد” را می‎گوید، دادیارهای زندان گوهردشت را هم نام می‎برد که این‌ها بوده‎اند: “موسوی، رامندی، ناصریان، و شیخ‎پور”(۲۰ نوامبر ۲۰۱۹). اما از ۱۹ فوریه به بعد که با یکی از دو وکیل جدیدش “دانیال مارکوس” یا “توماس سودرکویست” در بازجویی‎ها شرکت می‎کند، به خیلی از سوالات یا اصلا پاسخ نمی‎دهد یا پاسخ‎های سربالا می‎دهد.
حمید نوری اغلب اوقات می‎گوید جواب دادن به اطلاعاتی که از او می‎خواهند مساوی است با “جاسوسی و خیانت به کشورش و مجازات سنگینی دارد”. مثلاً وقتی بازجو می‎پرسد
آیا چیزی درباره “نیری” و “اشراقی” به یاد می‌آورد یا نه؟ او می‌گوید درباره دیگران اطلاعات دادن از نظر او غیراخلاقی، غیرقانونی و خلاف شرع است. (۲۰ فوریه ۲۰۲۰) او خطاب به بازجو “مارتین عزیز” می‌گوید به سوال او تنها میتواند چند کلمه جواب بدهد؛ همانطور که قبلا گفته حاضر نیست علیه کشورش جاسوسی ‎کند؛ خائن نیست؛ خبرچین نیست؛ به کشورش، مردمش، نظامش، دولتش خیانت نمی‎کند … اما به‌خاطر احترامی که برای او قائل است تنها این توضیح را میدهد که در سال‌هایی که در زندان اوین کار می‎کرده “نیری” امام جماعت و قاضی زندان اوین بوده… درباره “اشراقی” هم تنها می‎تواند یک جمله بگوید، اصلا او را نمی‌شناسد؛ هیچوقت او را ندیده؛ هیچوقت تماسی با او نداشته؛ اگر او را ببیند، اصلا نمی‌شناسد؛ اسمش را شاید در روزنامه‎ها خوانده باشد و حتی نمی‌داند او زنده است یا مرده.
۲۳ آوریل ۲۰۲۰، داوطلبانه به بازجویان می‎گوید که همین اواخر برای “نیری” کار ساختمان سازی انجام می‎داده. او که تا این زمان تاکید داشت اسم هیچ زندانی یادش نمی‎آید، ناگهان داوطلبانه به بازجویان می‎گوید که اسم سه زندانی را که به آنها کمک کرده یادش آمده: “حمیدرضا پهلوی” برادر شاه سابق ایران، “امیرعباس امیرانتظام” وزیر امر خارجه سابق، و “نورالدین کیانوری” رهبر حزب توده. در پاسخ به این سوال که “احکام زندان آنها چقدر بوده؟” می‎گوید اطلاع ندارد، ولی فکر می‎کند هر سه آنها همان روزها که او آنجا بوده یا شاید بعد از آن آزاد شده‎اند. حمید نوری به بازجویان نمی‎گوید که هر سه زندانی سال‎هاست که فوت شده‎اند.
حمید نوری هر بار که فرصتی به دست می‎آورد تا درباره موضوعات فقهی توضیح دهد هیجان‎زده می‎شود. کلماتی مثل محارب، مفسد، فتوی،‌ مجتهد، مرجع تقلید، و رساله را به تفصیل و با مثال‎های متعدد توضیح می‎دهد. همچنین توضیح می‌دهد که فتوی خمینی برای کشتار زندانیان سیاسی در تابستان ۶۷ “جعلی است،” گفته‎های منتظری در مخالفت با کشتار۶۷ “ساختگی” است، و “این قتل عامی” که می‎گویند اتفاق افتاده از اول تا آخرش دروغ است.
حمید نوری بیشتر از هر چیزی مایل است تاریخچه‌ی سازمان مجاهدین را از زبان جمهوری اسلامی تعریف کند. به بازجوها التماس می‎کند که اجازه بدهند در این باره بیشتر حرف بزند، وسط حرف‎هایش نپرند، و خوب به او گوش بدهند. تاکید می‎کند که ترجیح می‎دهد به جای “مجاهدین” بگوید “منافقین” (۱۹ فوریه ۲۰۲۰) به جای “زندانی سیاسی” بگوید “زندانی گروهکی” و حتی بجای زندان گوهردشت بگوید “رجایی شهر” (۹ جون ۲۰۲۰)
حمید نوری در این بخش از گفته‎هایش نشان می‎دهد که شدیدا به ایدئولوژی رژیم ایران وابسته است و چقدر شدید با قربانیان کشتار ۶۷ خصومت ایدئولوژیک دارد.

از ۲۰ فوریه ۲۰۲۰ که بازجویان، نوری را با بخش‌هایی از شهادت‎های قربانیان کشتار ۶۷ مواجه می‎کنند، نوری هر بار اصرار می‎کند اول باید به او بگویند تاریخ دقیق بازجویی از این فرد چه روزی بوده و آیا او شاهد است یا شاکی؟
در مجموع بخش‎هایی از شهادت‎ ۲۸ شاکی یا شاهد را برای نوری می‎خوانند. پاسخ نوری به همه آنها این است: “دروغ محض”. درباره “لشکری” و “ناصریان” که اسامی‎شان در کنار اسم عباسی مرتب در شهادت‎ها تکرار می‎شود می‎گوید “لشکریان” را اصلا نمیشناسد و “ناصریان” یک مدتی در اوین رئیس‎اش بوده. ۹ ژوئن ۲۰۲۰ تنها زمانی با اشتیاق و به تفصیل پاسخ می‎دهد که از دید خودش در شهادت‎ها تناقض پیدا کرده است. شاهدی را که مثلا گفته‎‎ نوری “چشمانش سیاه است” مسخره می‎کند چون حتی نوه‎اش هم همیشه او را “بابای چشم عسلی” صدا می‎کند.
همانجا وقتی می‎شنود که یک شاکی گفته “نوری سال ۱۳۶۰ در اوین من را شکنجه کرده،” به بازجو می‎گوید “خدا را شکر، خدا را شکر. ممنون. ممنون. ممنون از تو توماس. ممنون توماس” و اضافه می‌کند که او تازه اسفند ۱۳۶۱ در اوین شروع به کار کرده است. او می‎گوید از ۱۷ خرداد ۱۳۵۹ تا ۱۷ خرداد ۱۳۶۱ در کردستان سرباز بوده. (۲ آپریل ۲۰۲۰)
در ماه‎های آخر نیز به اغلب سوالاتی از این دست اینطور پاسخ می‎دهد: “جواب چهار‎ قسمتی، می‎خواهید تکرار کنم چی؟” که یعنی: ۱) این داستان از اول تا آخرش دروغ است، ۲) او در رجایی‎شهر کار نمی‎کرده، ۳) محل کار او همیشه اوین بوده، ۴) در آن زمان هم چون دخترش بدنیا آمده، مرخصی بوده. (۲۴ سپتامبر ۲۰)

از همین نویسنده:
• پرونده حمید نوری؛ اتهام‌های مظنون کشتار ۱۳۶۷ چیست؟
• پروندهٔ حمید نوری، هفدهمین ماه بازداشت مظنونِ کشتار ۱۳۶۷
• کیفرخواست حمید نوری، نماد قوت‎ و ضعف‎ اصل صلاحیت قضائی جهانی
• حقوق قربانیان و شاکیان در پیگرد کیفری حمید نوری، متهم کُشتار ۱۳۶۷

نوری بازجوهایش را با اسم کوچک و پسوند “عزیز” خطاب می‎کند و برای آنها همه جور شیرین زبانی می‎کند: “مارتین عزیز” خوب گوش بده… “پیتر عزیز” بخاطر احترامی که برای شما قائلم … “آفرین به شما توماس” برای این سوال خوبی که کردی. ۲۵ مه ۲۰۲۰ بخاطر یک سوء برداشت از بازجوها گله می‎کند چرا معلم زبان سوئدی را که قول داده بودند برایش نفرستاده‎اند، اضافه می‎کند لطفاً یا معلم را برایش بفرستند یا سی‎دی‎های آموزشی را بدهند تا زودتر زبان سوئدی را یاد بگیرد، چون قصد دارد بعد از آزاد شدن برای اقامت دائم در سوئد اقدام کند، و خوشحال است که بعد از آزادی دیگر مظنون نیست و می‌تواند با بازجوهای امروز خود دوست باشد.
در طی ۳۲ جلسه بازجویی تنها شکایتی که نوری دربارهٔ رفتار مامورین می‎کند درباره چهار مامور پلیسی است که او را داخل هواپیما دستگیر کرده‎اند. می‎گوید از دیدن قد دو متری‌شان نزدیک بوده سکته قلبی کند و آنطور که او را به دیوار کوبیده اند، آبرویش را جلوی بقیه مسافرها برده اند.
۲۹ ژانویه ۲۰۲۱ که آخرین مواجهه بازجویان با حمید نوری است آنها متن مقدماتی کیفرخواست را برای نوری می‎خوانند. پس از خواندن لیست ۱۱۴ زندانی مجاهد اعدام شده نوری می گوید:
نوری پس از آنکه متوجه می‌شود در لیست “آ” که نام ۱۱۴ زندانی اعدام شده مجاهد وجود دارد، می‌گوید: “اتفاقاً سوره‎های قران هم ۱۱۴ تاست.”

آخرین جلسه بازجویی حمید نوری در پلیس
حمید نوری در آخرین جلسه مواجهه با بازجویانش به تشکر و سرزنش آنها می‎پردازد:
از زحمات آنها تشکر می‌کند؛ از این که یکسال و سه ماه از او بازجویی کرده‌اند؛ از تحقیقاتِ دشوار و فشاری که بر او وارد کرده‌اند شکوه می‌کند؛ یادآوری می‎کند که از دوازده پلیسی که توی این تحقیقات وارد شده‌اند، ده نفر مستقیما از او بازجویی کرده‌اند؛ پنج دادستان در پرونده‌ او حضور دارند و تاکنون پنج قاضی برای تمدید بازداشت او حکم داده‎اند. و بعد اضافه می‌کند که علاوه بر ۲۲ نفری که گفته عده‌ای دیگر هم در پشت صحنه دخالت داشته‌اند. می‌گوید طبق مدرکی که امروز به او داده‌اند، پرونده ۱۱۴ شاکی دارد [نوری لیست اعدام-شدگان مجاهد را با لیست شاکیان اشتباه گرفته]. می‌گوید علاوه بر اینها ۵۰ مترجم هم در این پرونده حضور داشته‎اند، این می‎شود ۲۰۰ نفر. یعنی ۲۰۰ نفر علیه یک نفر، علیه او، حمید نوری. سپس از بازجوها می‌خواهد که سلامش را به دادستان کریستینا لیندهوف برسانند و برای اسناد و مدارکی که امروز به او داده‌اند باز هم تشکر می‎کند، اگرچه به نظرش این مدارک پر از ایراد است و حتما از طریق وکلایش ایرادات را به اطلاع بازجوها می‎رساند. و باز هم برای زحمات زیادی که همه برایش کشیده‌اند تشکر کرده و برای همه‌ی آنها آرزوی سلامتی می‌کند.
سپس می‌گوید این تنها مقدمه‌ی حرف‌های او بوده و ادامه می‎دهد که هیچ چیز جدیدی توی این مدارکی که امروز به او داده‌اند وجود ندارد و همه آنها حرف‎هایی است که دادستان همان روز اول در دادگاه بازداشت گفته است. برای خودش اظهار تآسف می‌کند؛ برای بازجوها و بقیه هم به همچنین که حرف‎هاشان همان حرف‎های سابق است تنها کمی “چرب‎تر… حرف‌های از اول تا آخر دروغ…”.
او با طعنه می‌گوید: “یک تحقیقات بزرگ و مفصل و بقول بازجوها بین المللی”، “قتل عامی که تا حالا در جهان سابقه نداشته”، “شما را بازی داده‌اند”، “شما را فریب داده‌اند”، “شما خیلی ساده‎لوحانه عمل کرده‌اید”،
در ادامه می‎گوید که مدارکی [متن بازجویی از شاکیان] که در عرض یکسال و دو ماه به او داده‌اند پر از اشکال است و عمدا هم به ترتیب تاریخ [بازجویی] به او داده نشده‎‎اند.
حمید نوری مدعی است “ارزانترین مترجم‎های درجه سه” را برای این پرونده استخدام کرده‌اند که آنها همه چیزها را اشتباه ترجمه کرده‎اند.
او شکوه دارد که چرا با شاکیانی که از همه مهم تر هستند به انگلیسی مصاحبه کرده‌اند؛ چرا مترجم‌ها همه را اشتباه ترجمه کرده‌اند.
حمید نوری مدعی است که مصاحبه‎ها را “غربال کرده‌اند و مصاحبه‌های تناقض‎دار” را به او نداده‌اند.
او یادآوری می‌کند که با “بچه” طرف نیستند.
حمید نوری مدعی است با وجودی که بازجوها از روز اول هم می‎دانستند که نشان دادن یک سری عکس به شاکیان کار بیهوده‎ای است، این کار را کرده‎اند.
او مدعی است که قبل از این که بیاید سوئد عکس‎های‌ او را منتشر کرده بودند.
حمید نوری با این همه از همه‌ی دست اندرکاران این پرونده عذر می‌خواهد و گوشزد می‌کند اگر احیاناً صدایش را بلند کرده امیدوار است به او ببخشند.
آقای نوری سخنانش را این‌طور به پایان می‌رساند که از این به بعد بازجوها دیگر برای او پلیس نیستند، دوستان او هستند چرا که آن موقع که از خودش دفاع می‌کرده متهم و مظنون بوده اما از این به بعد فقط حمید نوری است.

منتشر شده در سایت بی بی سی

2021-09-10

2021-09-10 RH

اینجا جایی است نزدیک آخر دنیا. سپیده قلیان

اینجا جایی است نزدیک آخر دنیا
سپیده قلیان

بند نسوان زندان مرکزی بوشهر. سال گذشته و هنگامی که به این زندان تبعید شدم، می‌دانستم که با جهنمی فراموش‌شده مواجه خواهم شد، اما سبعیت جاری در این زندان حتی در خیالاتم هم نمی‌گنجید. زنان زندانی این بند به جرم زن بودن و زندانی بودن تحت وحشیانه‌ترینشکنجه‌ها و ضدانسانی‌ترین شرایط ممکن نگهداری می‌شوند. هر طور که می‌توانستم و به هر جا که می‌شناختم از وحشت و توحش این زندان نوشتم و گفتم؛ شبیه ایستادن در میان چهاردیوار از جنس سنگ و فریاد زدن، اما این‌بار می‌خواهم رو به کسانی از رنج‌های زنان زندانی در بوشهر حرف بزنم که گوشی برای شنیدن دارند، جانشان از ظلم به لب آمده و در مقابل خشونت بی‌تفاوت نیستند. این گزارش (با اسامی مستعار)، صحنه‌هایی کوتاه از شرایطی است که زنان زندانی بوشهر در آن زیست می‌کنند.
١ ـ زهرا زن افغانستانی با فرزندش از دست طالبان و مرگ گریخته و حالا در مراسم تدفين نمادينی که زندان‌بانان ترتیب داده‌اند، در هواخوری زندان مركزی بوشهر ایستاده است. از ديد زندان‌بانان احمد که در آغوش مادر راهی زندان شده، حرام‌زاده است. کودکِ زهرا در هواخوری بند نسوان، به دستور مسئول اندزرگاه كفن‌پيچ شده؛ تنها برای اینكه احمد بترسد و شب زودتر بخوابد. زهرا بهت زده است و به محض درآوردن فرزندش از كفن به سويش حمله می‌كند، پسر را كتك مي‌زند و می‌گويد خودم ادبش مي‌كنم. لطفا شما كاری با او نداشته باشيد.
٢ ـ مسئول بند تشخیص داده که پوشیدن لباس زیر باید اجباری باشد. مائده امتناع می‌کند و نمی‌خواهد روز و شب سوتین تنش باشد. مددكار فعلی بند برای تنبیه او همه زنان زندانی را مجبور به تحویل لباس زیرشان می‌کند. او زنان زندانی را فاحشه‌های شهر خطاب می‌کند و تهدید می‌کند که اگر لباس‌های زیرشان را تحویل ندهند، آنها را به زور از تنشان درمی‌آورد. در صف آمار و در مقابل چشمان وحشت‌زده‌ی سایر زنان زندانی لباس‌های مائده را (تنها به جرم درنیاوردن لباس زیر) پاره کردند. تاوان امتناع مائده همچنان ادامه داشت. در صف آمار همه را مجبور کردند، لباس‌های زیر را در آورند و سوتین و شورت را در كیسه زباله‌ای كه در دست مددكار بود بگذارند. بعد از آن روز هفته‌ها پوشیدن لباس زیر ممنوع شد، حتی در زمان عادت ماهیانه.
3ـ حمام رفتن زندانیان در زندان بوشهر ساعت‌های مشخصی دارد. سحر خارج از ساعت مقرر حمام كرده و حالا به همین جرم باید در وسط هواخوری به دست مسئول بند «پاک شود». مسئول بند سحر را در هواخوری لخت می‌كند، با همكاری مدد كار بند با شیر و آب معدنی غسل می‌دهد و بقیه‌ی زندانیان را وادار می‌كنند كه صحنه را تماشا كنند و او را هو كنند. اگر کسی نگاهش را بدزدد از حق تلفن محروم خواهد شد. ده‌ها چشم، خشمگین و حیرت‌زده به تن عریان و لرزان زن خیره شده‌ایم. هر کدام فکر می‌کنیم چقدر تنها وبی‌پناهیم.
4ـ قانون حجاب اجباری برای زنان زندانی بوشهر، در سطحی فراتر از آنچه‌که در برخی زندان‌ها مرسوم است، اجرا می‌شود. چادر و پوشش کامل در صف آمار و راهرو و هواخوری اجباری‌ است. زن زندانی در هر جایی جز تخت خواب باید حجاب داشته باشد.
5ـ آمنه از بازداشتگاه برمی‌گردد. چند باری است باوجود تمام‌شدن مراحل تحقيق و بازجويي به مراكز تحقيق منتقل مي‌شود اما نه براي سوال و جواب. او را با هماهنگی مسئول بند برای ارائه خدمات جنسی به ماموران تحویل می‌دهند. اینجا با هماهنگی مسئول بند خيلی كارها انجام می‌شود، مثل فرستادن زنانی که از طرف خانواده حمایت مالی نمی‌شوند، نزد زندانی‌های مرد بند مالی و صيغه موقت آنها.
اين فقط پنج مورد از ٢٠ موردی است كه تاكنون در رابطه با بند نسوان زندان بوشهر، کتبی و شفاهی به مسئولان اعلام کرده‌ام و پاسخی جز سکوت گورستانی نگرفته‌ام.
هرکسی هم که اعتراض کند، تشدید شکنجه‌ها کَمینش را می‌کشد؛ تهديد به معاینه‌ی آلت تناسلی در برابر تمام پرنسل و زندانی‌ها، ضرب و شتم زندانی، قرنطینه‌ی زندانی، آوردن گارد و شكنجه و تعرض، قطعی تلفن، ملاقات و لغو مرخصی.
در سیاه‌چال بوشهر هرگونه سرپیچی و سرکشی از اوامر خشن و غیرانسانی اداره‌کنندگان زندان برابر است با مچاله‌شدن بیشتر و بیشتر در این برزخ که نه صدایی به بیرون دارد و نه چهره‌ای.

2021-09-07

2021-09-072021-09-07 RH

درباره‌ی آزادگی و نافرمانی / خسرو پارسا

درباره‌ی آزادگی و نافرمانی / خسرو پارسا
توسط نقد اقتصاد سیاسی •
25/12/2020
چرا بحث دموکراسی به سرانجام نمی‌رسد؟

خسرو پارسا، کنشگر سیاسی و اجتماعی، نویسنده و پژوهشگر ساکن تهران است. او در خانواده‌ای با گرایش‌های ملی‌گرایانه زاده شد و در سال 1340 پس از گرفتن دکترا در رشته‌ی پزشکی از دانشگاه تهران برای ادامه‌ی تحصیل به امریکا رفت. وی همزمان فعالیت‌های گسترده‌ای در جبهه‌ی ‌ملی و کنفدراسیون دانشجویان ایرانی و در سازمان‌های چپ‌گرا داشته است. پارسا در اسفند 1357 به ایران بازگشت و فعالیت‌های خود را در امور پزشکی، اجتماعی و سیاسی ادامه داد.

پارسا زندگی سیاسی پرفرازوفرودی داشت و در سال‌های پیش از انقلاب ضمن فعالیت در کنفدراسیون دانشجویی در قالب گروه اتحاد کمونیستی «فرایند تجانس» با سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران را دنبال می‌کردند. این فرایند به سرانجام نرسید و در سال‌های بعد و تا اواخر دهه‌ی 1360 او در گروه‌ اتحاد کمونیستی (و بعدها وحدت کمونیستی) فعالیت داشت.‌

کتاب‌هایی به‌ترجمه‌ و ویراستاری خسرو پارسا به زبان فارسی منتشر شده، از آن جمله است: منشاء خانواده، مالکیت خصوصی و دولت (فریدریش انگلس)، صورت‌بندی‌های اقتصادی پیشاسرمایه‌داری (کارل مارکس)، یازده سپتامبر: آغاز عصری نو در سیاست جهانی، پسامدرنیسم در بوته‌ی نقد، جامعه‌ی انفورماتیک و سرمایه‌داری، خاستگاه آگاهی در فروپاشی ذهن دوجایگاهی، و درباره‌ی تکامل مادی تاریخ.

طرح از اردشیر محصص

برترین فضیلت آدمی نافرمانی است
اسکار وایلد
آزادی، رهایی، شکل‌های متفاوت ساختاری دموکراسی،… همه به دنبال پاسخ به این سؤال هستند که به‌عنوان یک انسان چه می‌خواهیم.

انسان در بدو تکامل نه شعورِ امروزی را داشت و نه آگاهی‌های امروز را. انسان مانند هر حیوانِ دیگری به دنبال معیشت و زادوولد بود، یک مجموعه‌ی ژنتیکی که عوامل اقلیمی جایگاهش را معین می‌کرد، چیزی که جولیان جِینز آنرا انسان دو جایگاهی می‌نامد. هنوز فاصله‌ای بود تا آنکه خردمند شود.

انسان اما در فردیت زندگی نمی‌کرد. حیوان اجتماعی بود. انسان، اجتماع را ساخت و اجتماع انسان را.

اجتماع آدمی را انسان کرد. انسان امروزی، ولی وجودِ این دیگری، در جامعه ناگزیر محدودیت‌هایی برای فرد به‌وجود می‌آورد. آزادیِ انسان حدّ پیدا کرد. آزادیِ دیگری. بنابراین برای تعیین تکلیف، نوعی ساختار لازم می‌شد، نوعی «دموکراسی» در معنای عام. این شرطِ در جامعه ماندن بود. البته می‌شد در جامعه نماند. این حق هر فردی بود. ولی اگر فرد تصمیم به ماندن در جامعه داشت باید حقّ دیگران را هم در نظر می‌گرفت. دموکراسی، بنابراین، در ذاتِ خود محدودیت می‌آورد. ولی چه نوع محدودیتی که آزادگی را سلب نکند. و این سرآغاز جدالی طولانی است که هزاره‌ها را دربر گرفته است.

اگر فکر می‌کنیم یک اجتماعِ پایدارِ مطلوب در طول تاریخ به‌وجود آمده است می‌توانیم همان را مدل بگیریم. ولی اگر معتقد باشیم در این چند هزار سال هیچ جامعه‌ای که شأن انسانی در آن کاملاً رعایت شده باشد به‌وجود نیامده است آن‌وقت باید به جستجو ادامه دهیم.

به سرنوشت انقلاب‌های «پیروز» نگاه کنیم و جوامعی که آفریده‌اند. کدام‌یک با معیارهای کنونی مورد تأیید ما هستند؟ هزاران سال گذشته است و هزاران تجربه داریم. اگرچه پیروزی‌های موقتی وجود داشته است ولی شکست‌های سخت در پی آن بوده است.

در مقابلِ این منظره چند نتیجه‌ی منطقی می‌توان گرفت.

1. تا بوده چنین بوده و وضع بشر هیچ‌وقت به‌سامان نخواهد شد. پس هر نوع توهمی را بزداییم و دلخوش به آنچه هستیم باشیم. به دنبال تغییر نباشیم.

2. تا بوده چنین بوده، ولی ما انسان هستیم و تا زمانی که به انسانیت خود معتقدیم، باور داریم که وضع را بهتر می‌توان کرد. ما انسان‌های شادی نیستیم. از تمام توانایی‌های خود بهره نبرده‌ایم.

یا باید به مذلت و ازدیاد روزافزون فاصله‌ی طبقاتی تن دهیم، به تشدید استبداد و سرکوب و از بین رفتن حریم خصوصی انسان‌ها تن دهیم و یا نه، باید تا حدّ توان در مقابل آن بایستیم. روند آن‌را کند، متوقف و بالاخره معکوس کنیم. هزاران بار تجربه کرده‌ایم. تاکنون آنچه می‎خواهیم نشده است. هزاران بار دیگر تجربه خواهیم کرد. تا روزی که انسان خردمند باقی است تجربه خواهیم کرد. از شکست‌های گذشته درس خواهیم گرفت. راهی به‌جز این نیست. آینده‌ی وضع فعلی که انقیادِ مطلقِ بشریت در دست یک سیستم سرکوبگر است را ببینیم و آنگاه قطعاً به این نتیجه خواهیم رسید که کاری باید کرد. مگر اینکه همان‌طور که گفته شد تقدیر متافیزیکی را بپذیریم که بر مشتی مادون انسان، همان انسانِ دوجایگاهی اعمال می‌شود و این‌همه تجربه‌ی بشریت بیهوده بوده است.

سیر تحولات جهان هر روز تندتر می‌شود و امید به تغییر افزایش می‌یابد. تنها کسانی که به تقدیر معتقدند می‌توانند به تغییر معتقد نباشند.

پس باید تصمیم گرفت. یا تن به مشیت متافیزیکی بدهیم و یا تاریخ را پایان‌یافته تلقی نکنیم. اگر چنین می‌اندیشیم بلافاصله سؤالات دیگر مطرح می‌شود. چگونه می‌توانیم چنین کنیم؟ آیا عده‌ای قلیل با هر تفکر و دانشی می‌توانند چنین مهمی را به عهده بگیرند؟ البته نخواهند توانست ولی به‌فرضِ محال هم اگر چنین شود آنها هم به‌نوبه‌ی خود به جرگه‌ی ستمگران تاریخ خواهند پیوست. مسئله این است که اکثریت اجتماع بخواهند این وضع را عوض کند. و چگونه اکثریت اجتماع به این نتیجه می‌رسند.

آگاهی بر حسب شرایط از نقاطی یا میان افرادی شروع می‌شود و تنها از طریق آموزش (نظری و عملی) است که افزایش می‌یابد و اکثریت را به لزوم دگرگونی معتقد می‌سازد.

درگیری در زدوبندهای سیاسی و قدرت، بدون داشتن آگاهی در بخش بزرگی از مردم، نتیجه‌ای جز ازدیاد فاصله‌های کنونی نخواهد داشت. انقلاب‌های نیمه‌تمام، شکست‌خورده یا منحرف‌شده.

هیچ راه‌حلی جز آگاهی و خواست مردم به دگرگونی وجود ندارد. بسیج توده‌های ناآگاه کاری است که حاکمیت‌ها می‌کنند، سرکوبگران می‌کنند، مستبدین و استثمارگران می‌کنند. کار فعالین آگاه، مقدم بر هرچیز، افزایش آگاهی است.

می‌دانم که هم مارکس و هم لنین گفته‌اند و درست گفته‌اند که در شرایط انقلابی سرعت آگاه شدن مردم افزایش بسیار می‌یابد. این درست است و تجربه هم آن‌را ثابت کرده است ولی این سخنِ درست را نباید این‌گونه تفسیر کرد که بلانکی‌وار کودتا می‌کنیم، انقلاب می‌کنیم، مردم یک‌شبه آگاه می‌شوند و جامعه را دگرگون می‌کنند. چقدر آسان بود اگر می‌شد اینطور شود. ولی خب، این چیزی جز تخیل شیرین نیست.

صادقانه می‌پرسم. در همین انقلاب اخیر ایران که توده‌های میلیونی مردم با هزاران تمهید به زیر پرچم روحانیون رفتند، اگر «معجزه‌ای» می‌شد و مثلاً چپ‌ها قدرت را به‌دست می‌گرفتند با این توده‌ی میلیونی چه می‌کردند. ما چپ‌ها یکدیگر را می‌شناختیم، و آنهایی هم که در همان زمان نمی‌شناختند، بعداً شناختند. تجسمِ انسانِ سوسیالیست نبودیم. چه می‌کردیم که می‌توانستیم بعداً به آن افتخار کنیم. فکر می‌کنم در بهترین حالت چیزی بهتر از تکرار انقلاب‌های قرن بیستم نبودیم.

عده‌ای هم در آن‌زمان، هم پیش از انقلاب و هم پس از آن مخالف رهبری روحانیون و ادغام دین و دولت بوده‌اند. بهای آن‌را هم پرداخته‌اند. ما به‌عنوان سکولاریست جامعه را آماده‌ی پذیرش سوسیالیسم نمی‌دانستیم. توهم سوسیالیست بودن مردم را هم نداشتیم. معتقد بودیم که یک یا چند انقلاب دموکراتیک به‌عنوان زمینه‌ای برای انقلاب سوسیالیستی لازم است. ما جامعه‌ی آگاهی نداشتیم و بیش از آن‌که آگاهی توده را گسترش دهیم عده‌ای از ما چپ‌ها در بند فعالیت برای کسب قدرت بودیم.

اجازه دهید از یک تجربه شروع کنم. من در سازمانی بودم که اصل خدشه‌ناپذیر آن رعایت دموکراسی بود. و برای آن همه نوع تمهیداتی که به فکر می‌رسید پیش‌‌بینی شده بود. در سازمان سلسله‌مراتب وجود نداشت. هیئت اجرائی و تصمیم‌گیری و رهبری وجود نداشت. همکاریِ داوطلبانه‌ی عده‌ای بود که تفکر خاصی داشتند. هیچ اظهارنظری از طرف سازمان بدون نظرخواهی از تک‌تک اعضا و هواداران نزدیک اعلام نمی‌شد. سازمان طالب کسب قدرت نبود. و به‌همین علت از نظرِ کمّی بزرگ نبود. نمی‌خواستیم زیاده گسترده شویم؛ گرچه در زمینه‌های کارگری، دانشجویی و زنان فعالیت‌های خوبی می‌کردیم. تجربه‌ای بود یک‌سره متفاوت با آنچه تا آن‌زمان در احزاب وسازمان‌ها، به‌ویژه سازمان‌های چپ، وجود داشت. و اکنون که به گذشته نگاه می‌کنیم، فکر می‌کنیم در جمع موفق بودیم گرچه کوتاهی‌هایی هم داشته‌ایم.

ما پس از انقلاب در هیچ‌یک از رأی‌گیری‌ها شرکت نداشتیم. اساساً نظام جدید را ایدئولوژیک می‌دانستیم و قبول نداشتیم. در انتخابات نخستین مجلس اما به‌علت وجود کاندیداهایی نسبتاً موجه، در مورد شرکت یا عدم‌شرکت در این انتخاباتِ خاص در درون سازمان بحث شد. عده‌ای مخالف شرکت در این انتخابات بودند وعده‌ای موافق آن. ما از لحاظ مبانی نظری یکسان بودیم ولی استدلال‌هایمان که همه معقول می‌نمود به دو نتیجه‌ی متفاوت می‌رسید. به حد کفایت بحث شد. ولی باز به دو نتیجه‌ی متفاوت رسیده بودیم. چکار بایستی می‌کردیم. به‌نظر ما طبیعی و دموکراتیک بود که هردو نظر را منتشر کنیم. با استدلال های مشخصِ هریک و بدون چسباندن آن به اکثریت یا اقلیت. و این کار انجام شد.

اما آن‌چه به‌نظر ما طبیعی می‌آمد در خارج از ما غوغایی به‌وجود آورد. البته انتظار می‌رفت که در خارج از سازمان، طرفداران هر یک از این نظرات با نظراتِ دیگر مخالفت کنند. این طبیعی بود. اما آنچه در ابتدا برای ما حیرت‌انگیز می‌نمود حملاتی بود که به اصلِ تصمیمِ ما در انعکاسِ هر دو نظر مربوط می‌شد. «مردم را گیج می‌کنید»، «اصل وحدت را زیر پا می‌گذارید»، «قاطع نیستید،» «مذبذب هستید،» «به نعل و به میخ می‌زنید.» این‌ها ملایم‌ترین صفاتی بود که به‌ما نسبت داده می‌شد.

توضیحات ما در آن جوّ رقابتِ سازمان‌های مختلف برای کسب قدرت، یا «توهم رهبری خلق» و مانند آن، در جوّی که کارایی، حزبِ واحدِ طبقه‌ی کارگر، و کذا، اکثریتِ جامعه ــ به‌خصوص چپ را ــ در چنگال خود اسیر کرده بود نمی‌توانست بلافاصله قانع‌کننده باشد. اما به‌تدریج و در طول زمان عده‌ای ــ حتی برخی از همان حمله‌کنندگان ــ به این نتیجه رسیدند که شاید در این نظر نکته‌ی درستی نهفته باشد.

امروز بحث آسان‌تر شده است. هرکس به‌نوعی تجربه‌ی خود را داشته است. عده‌ای می‌دانند که سرشان ــ و سرِ دیگران ــ به سنگ خورده است و بنابر این آمادگی بیشتری برای پذیرفتن نظرگاه‌های کاملاً متفاوت دارند.

اجازه دهید مسئله را از زاویه‌ی دیگری مطرح کنیم.

به‌نظر من اصلی به همان اندازه مهم، تشخیص موضوعی بنام اصلِ امکانِ نافرمانی و سرکشی است برای خود بودن. عدمِ تبعیت، عمل به باورهای خود است. سرکوب نشدن و سرکوب نکردن است. و چقدر مکرر بوده است در تاریخ که تحت عنوان ضرورتِ اجتماع ــ منافع جمع ــ یا منافعِ متصورِ جمع، این حق نادیده انگاشته شود.

به‌نظر ما سقوط از آنجا آغاز می‌شود که شخص برخلافِ باورش در مسائل اساسی، به کاری اقدام کند. آن‌هم نه به علت ضعفی که مانند هر فرد دیگر ممکن است داشته باشد. این صرفاً ترس است. سقوط از آن‌جاست که شخص در سازمانش از ترس، به سرکوب شدن توسط دیگری تن دهد. این دیگری می‌تواند هر کسی باشد. اکثریتِ رهبری باشد. اکثریتِ سازمانی باشد، یا اکثریتِ رفقا. مقامِ «برتر» سازمانی باشد، کمیته‌های عالی باشد و یا قدرت‌های فیزیکی یا متافیزیکی. این آغاز سقوطی است، که مگر آن‌که شخص به‌موقع به خود آید، او را به قعرِ سراشیبی خواهد کشاند. گامِ آخر دنباله‌ی طبیعی گام اول است. باید هشیار بود. تجربه‌ها چنین نشان داده است و ما می‌توانیم تجربه را از نو تجربه نکنیم. هل جرّب المجرّب…

آیا از نظر انسانی قابل‌قبول است که تو در امر مهمی باورِ معینی داشته باشی ولی چون سازمان‌ات نظر دیگری دارد، در مواجهه با دیگران به دروغ علیه باورهایت تبلیغ کنی؟ به فهمِ خود و به باورِ خود خیانت کنی، دیگری را گمراه کنی چون مقام «برتر» از تو چنین خواسته است؟ به‌نظر من «شرم‌آور» صفت صرفاً ملایمی است. غیرانسانی است، و غیر انسانی‌تر، آن‌که کسی از تو بخواهد و به تو دستور دهد، فرمان دهد که چنین کنی. مانند این است که کسی از تو نشانی مکانیِ را خواسته است. خلاف آن‌چه می‌دانی، به فرمان رهبری، نشانیِ جای دیگری بدهی مبادا گیج شود! انجام آن‌چه به‌عنوان دستور سازمانی یا مقام برتر گفته می‌شود در یک کلام نوعی خیانت است.

اصلاً باید از خود بپرسی برای چه در مبارزه هستی. اگر علت مخالفت با قدرتِ حاکم به‌منظور این‌ست که تو جای آن باشی؟ به خودت می‌گویی نه! من اگر به قدرت رسیدم با عدالت رفتار خواهم کرد. تاریخ دروغ‌هایی به این بزرگی را هزاران بار تجربه کرده‌ است. تو هم یکی. من، تو، و هرکس دیگری که چنین می‌گوید. یک‌بار هم در طول تاریخ چنین اتفاقی نیفتاده است. اگر در خانه‌ات دموکرات نباشی، در سازمان‌ات هم نخواهی بود، و اگر در سازمان‌ات دموکرات نباشی در جامعه هم نخواهی بود.

تو اگر در مبارزه هستی به‌خاطر کسب آزادی و برقراری عدالت اجتماعی است وگرنه خود را فریب داده‌ای. در پی کسب قدرتی نه در پی آگاه کردن مردم. نه کمک به شناساندن حقوق‌شان به آنها یعنی حقّ آزادی. یعنی حقّ نافرمانی.

اگر زمانی بود که فعالین سیاسی گذشته ــ بدون در دست داشتن نتایج تلاش‌های قرن‌های اخیر ــ فکر می‌کردند تبعیت از یک مرکز منسجم به‌ نتایج منسجم و پایداری منجر می‌شود اکنون کم‌هوش‌ترین آن‌ها هم باید دریافته باشند که چنین نیست. ممکن است رویه‌ی «قاطع»، «یکپارچه» در لحظه کارآیی بیشتری داشته باشد ولی اگر صرفاً کارآیی مدّ نظر نباشد و درستی و کیفیت و آگاهی هم مدّ نظر باشد آنوقت این نوع اطاعت کورکورانه توجیهی نخواهد داشت. به ضدّ خود تبدیل خواهد شد.. فرمان‌برداری مربوط به دوران برده‌داری بوده است. فتیشیسم سازمانی، قهرمان‌پروری، گریز از آزادی است. سرود انترناسیونال را به یاد آورید: از احدی فرمان نمی‌بریم و به احدی فرمان نمی‌دهیم.

دوستان! تبعیت، دنباله‌روی مغز از مغز دیگر، سلسله‌مراتبِ آمرانه، حزب سلسله‌مراتب نظامی، امروز برای هیچ انسان آگاهی پذیرفتنی نیست. می‌دانیم در گذشته چنین بوده است ولی کدام‌یک جامعه‌ی دمکراتیک به‌وجود آورده است؟ انقلاب‌های کوبا و ویتنام در اوج خود افتخار بشریت بوده‌اند. ولی آیا حاضرید در آن جوامع، یا چین یا روسیه … زندگی و فعالیت سیاسی و اجتماعی کنید؟ زندگی و جامعه‌ی آرمانی شما چنین است؟ ویتنام به گردن بشریت حق دارد. تصور جدیدی از انسان مبارز و مقاوم ساخت. اما امروز حاضرید در آن زندگی کنید؟

شما با دوستانِ هم‌نظرتان جمعی را تشکیل داده‌اید. احتمالاً نقاط اشتراک فراوان دارید. در مورد اختلاف‌ها ــ اختلاف‌های اصولی نه سلیقه‌ای و دل‌بخواه ــ گام اول بحث است و تبادل نظر. تا آنجا که استدلال جدیدی له یا علیه نظری نباشد، یا در حد معقول اقناع پیش می‌اید و یا نه. در این صورت حتی یک نفر می‌تواند نافرمانی کند. حقّ اوست. این فرد بر حسب میزان مخالفت یا نافرمانی خود می‌خواهد در جمع بماند ــ به‌خاطر موارد زیاد توافق ــ یا می‌تواند با دیگرِ همفکران خود جناح تشکیل دهد. اگر جناح‌ها سرجمع به‌هم نزدیک باشند می‌توانند تا زمانی که بخواهند باهم در موارد توافق کار کنند وگرنه می‌توانند به‌صورت مسالمت‌آمیز جداگانه، ولی دوستانه، کار کنند.

ما در چند سال اخیر شاهد روندی غیر از این بوده‌ایم. چند گروه باهم حزبی را تشکیل داده بودند که ظاهراً به‌صورت واحد عمل می‌کردند. اختلاف به‌وجود آمد، بزرگ‌ و بزرگ‌تر و منجر به جدایی خصم‌آلودِ آنها شد. اکنون هم هریک خود را حزب اصلی می‌داند و خطاب به گروه دیگر ــ و همه‌ی گروه‌ها ــ می‌گوید ما هستیم، هر کس می‌خواهد می‌تواند به ما بپیوندد! جالب است وحدتِ خود مرکزبینانه.

به‌نظر می‌رسد از گذشته هیچ نیاموخته‌ایم.

هیچ جامعه‌ی غیردموکراتیکی قابل‌زیست انسان نیست. نگویید جوامع «دموکراتیک» غربی حقّه‌بازانه، صوری و کذا هستند. معلوم است که هستند. ولی آن‌ها هم نه جامعه‌ی آرمانیِ ما و نه شما هستند. باید روی مفهوم دموکراسی، انواع آن، چه آن‌ها که مورد بحث قرار گرفته‌اند و چه آنها که نگرفته‌اند، کار کرد. روی مفهوم آنها و از همه مهم‌تر راه وصول به آنها. برای آن یک تغییر پارادایمی لازم است نه تکرارِ بحث‌های گذشته. آینده عمدتاً به‌خاطر یادگیری از شکست‌ها به گذشته می‌نگرد که بسیار هم مفید است. ولی آینده در آینده ساخته می‌شود. از هم امروز، همان‌طور که انسان ساخته شده است و می‌شود. آیا دموکراسی مشارکتی، شورایی؛ … راه‌حل است؟ چقدر روی آن کار کرده‌ایم و به جزئیات آنها پرداخته‌ایم. به‌هرحال، اگر امیدی هست در مشخص کردن چیزی است که می‌خواهیم. در مشخص کردن ساختار آن است.

می‌دانم این بار هم به تک‌تک اظهارات بالا می‌توان خرده گرفت و حمله کرد ولی امیدوارم این‌بار با صبر و آگاهی بیشتری توأم باشد. شاید نکات قابل تأملی در آن باشد که بتوان درباره‌ی آن بحث و حتی جدل کرد.

بدون تردید آنچه آمده است نه کلام آخِر است و نه بهترین کلام. یک نوع درون‌نگری، آسیب‌شناسی، پس از تجربه‌ای طولانی است با توجه به آن‌چه فکر می‌کنیم نیازِ اجتماع است. به آینده‌ی این انسان خردمند امیدواریم هنوز.

بحث‌های گذشته را تکرار نکنیم. تجارب شکست‌خورده‌ی گذشته را مجدداً تجربه نکنیم. بیایید ببینیم چرا دموکراسی واقعی و انسانی هیچ‌جا برقرار نشده است. شاید تضاد در بطن چیزهایی است که می‌خواهیم. حقّ آزادی و حقّ نافرمانی. باید دید با حفظِ هردو حق، در مواردِ تضاد آنها، چگونه باید رفتار کنیم که انسانی باشد، و شدنی باشد. این تضاد نه در جامعه‌ی سرمایه‌داری که حتی در جامعه‌ی سوسیالیستی هم وجود خواهد داشت، مگر آن‌که به‌طور اخص نسبت به آن آگاهی وجود داشته باشد و برای حلّ آن کار شود.

به‌نظر من درسی که از گذشته برای چپ وجود دارد تشخیص این موقعیت است. آزادگی یعنی حقّ عدمِ‌تبعیت از دیگری در باورهای اساسی. عدم فرمانبرداری، نافرمانی. آزادی یعنی قبول مسئولیت‌های آن، یعنی گریز نکردن از آن. یعنی درآغوش گرفتن آن به‌عنوان یک انسان دانا و خردمند.